Het geheim van de Johannes
Door Koert van der Velde
Wat had dirigent en ‘muziekverteller’ Marcel den Dulk graag aan Bach gevraagd wat wij mensen moeten met God. Helemaal toen zijn dochter anderhalf jaar geleden met haar fiets onder een vrachtwagen kwam. Ze ontsnapte op het nippertje aan de dood. Zeven weken lang zat Den Dulk dag en nacht aan haar ziekenhuisbed, en zag hij haar beetje bij beetje, kleine stapjes vooruit gaan. ,,Bij het zien van alle pijn en verdriet kwamen steeds van die kinderlijke waarom-vragen. Waarom moest haar dit overkomen, en waarom mag zij leven terwijl negen van de tien kinderen die dit overkomt het niet overleeft?’’
,,Ik kon God daarvoor wel op mijn blote knieën bedanken, en bad iedere dag voor haar volledige herstel. Tot een van mijn kinderen vroeg: ‘Levert God soms op bestelling?’ Die was raak. Wat moeten we met God tussen hemelhoog geluk en grondeloos diep verdriet? ‘Kon ik het Bach maar vragen’, dacht ik vaak. Nu denk ik dat hij had geantwoord: ‘Luister maar naar mijn Johannes’.’’
Op het gebied van de dood was Bach al op jonge leeftijd een ervaringsdeskundige. Op zijn negende stierf zijn moeder, een jaar later zijn vader. Toen hij een keer van een concertreis thuiskwam bleek zijn vrouw gestorven en begraven. Drie van zijn kinderen stierven op jonge leeftijd. ,,Dat de man er niet aan kapot is gegaan!’’
In de Johannes geeft Bach zijn antwoord op de vraag naar de betekenis van God in het licht van de dood. ,,De hele Johannes Passion is doortrokken van de vraag: wat betekent de dood voor ons mensen. En het antwoord is dat de dood niet het eindpunt is maar een nieuw begin. Bach wil in de Johannes een doorkijkje geven naar iets dat vele malen mooier is dan het aardse leven.’’
Centraal daarin stond voor hem Jezus – geheel in de geest van de tijd waarin hij leefde. ,,Jezus wordt in de Johannes opgevoerd als ‘koning’ in de zin van iemand die voorleeft dat je boven het leven kunt staan. Dat wát je ook overkomt, je je rug recht houdt. Het lijkt een bizar uitgangspunt. Maar het toont dat je niet bij de pakken neer moet gaan zitten, je je niet moet laten intimideren als grote ellende je treft. En je niet moet blijven steken in de vraag: waarom overkomt mij dit. Je kunt namelijk ook zeggen: wat ga ik nu doen? Bach toont aan de hand van het lijdensverhaal van Jezus dat er altijd een onaantastbaar gebied in jezelf ligt waar alleen jij toegang toe hebt: de betekenis die je aan de gebeurtenissen geeft. Niet dat je op die manier de narigheid wegstopt, maar dat je je aandacht en kracht richt op wat je wél in eigen hand hebt.’’ Dus terwijl Jezus sterft en het voorhangsel in de tempel doormidden scheurt, laat Bach zingen: ‘Wat staat ons hier en nu te doen?’
Voor Den Dulk was dat het verder gaan met het vertalen van de Johannes Passion. ,,Jaren had ik er op zitten broeden, leefde ik ‘geen dag zonder Bach’, hoe moeizaam het ook ging. Toen, in de tijd van het vreselijke ongeluk, kwam op de meest onverwachte momenten het ene na het andere deel in rap tempo in mijn hoofd naar boven. In deze bedrukkende situatie kwamen de woorden opeens tot leven. Het was bizar, en het kon op de gekste momenten gebeuren, zelfs onder de douche of in de file.’’
,,Bach zocht ook inspiratie bij de rozenkruisers, een geheim genootschap dat op zoek was naar ‘het grote Licht’, waardoor de diepste bronnen van wijsheid zouden opengaan, wellicht zelfs zou doen opborrelen uit de krochten van Bachs eigen ziel. Wanneer wijsheid gaat samenwerken met creativiteit kan er iets moois ontstaan. Een tekst gaat leven op het moment dat je voelt dat je woorden door je beleving worden bezield. Dan word je creatief en openbaart zich soms wijsheid. Die ervaring valt niet per se ten deel aan wie Bachs geloof deelt. Veel koorleden zijn niet zo gelovig. Je zou dus kunnen denken dat de Nederlandse vertaling hen tegen de borst zou stuiten, maar ze blijken het juist inspirerend te vinden. Ook zonder daarin te geloven is de beleving waar Bach op doelt mogelijk.”
Hoe meer je naar Bach luistert, hoe meer je er in gaat ontdekken. Maar er is ook kennis van Bachs tijd voor nodig. Zodat je bijvoorbeeld de betekenis van het woord ‘zonde’ in de Johannes goed kunt duiden. ,,Tegenwoordig heeft dat een moralistische, bestraffende en enge klank gekregen. Maar in de door Luther gekleurde tijd waarin Bach leefde betekende ‘zonde-besef’ vooral dat je je steeds zelfkritisch afvroeg in hoeverre jouw gedrag bijdraagt aan een betere wereld.’’
Maar waarom de Johannes in het Nederlands? ,, Ik probeer met het Nederlands het verhaal niet in een populair geseculariseerd jasje te steken – ‘Mama Mia’ ‘ze slaan Jezus lens!’ hertaalde Jan Rot in de Matthäus Passion. Het gaat mij om de beleving die Bach wil geven. Die is voor Nederlanders eigenlijk alleen maar te krijgen zonder de grauwsluier van de Duitse tekst.’’ Door muziek en tekst over je heen te laten komen, erin meegenomen te worden, en dat lukt niet als je ondertussen opzoek moet naar de vertaling in een tekstboekje. ,,Dankzij de muziek kan de tekst je soms inzichten geven die je anders zouden ontgaan. De Nederlandse Johannes is dan een openbaring, en wellicht iets religieus.’’